Spełnienie przesłanek do nabycia emerytury pomostowej po wydaniu niekorzystnej decyzji - na etapie trwania odwoławczego postępowania sądowego

Zakład Ubezpieczeń Społecznych lub innych organ rentowy, wydając stosowną decyzję, w istocie rozstrzyga o tym, czy danemu ubezpieczonemu przysługuje prawo do świadczenia. Oczywiście, w sytuacji, gdy ubezpieczony nie zgadza się z taką decyzją, ma prawo odwołania do Sądu Ubezpieczeń Społecznych celem weryfikacji jej prawidłowości. Zdarza się jednak często, że osoba starająca się o świadczenie nie spełnia na dzień wydania decyzji wszystkich niezbędnych przesłanek, co jednak następuje (zostaje uzupełnione) na etapie postępowania sądowego. Jak w takiej sytuacji powinien orzec Sąd, czy bierze pod uwagę wyłącznie stan z dnia wydania decyzji, czy też może uwzględnić zmiany zaistniałe później.

Sprawa z odwołania od decyzji ZUS a chwila, na jaką Sąd ocenia zaistniały w sprawie stan faktyczny

Jak wynika z ugruntowanej linii orzecznictwa „w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych obowiązuje zasada oceny prawidłowości decyzji organu rentowego według stanu istniejącego w dacie jej wydania. Mimo, że sąd ubezpieczeń społecznych rozpoznaje sprawę merytorycznie na nowo, to jednak jako organ kontrolny wobec organu rentowego ma obowiązek odniesienia się do stanu rzeczy istniejącego w dacie wydania decyzji. Z tej przyczyny obowiązująca w "klasycznym" procesie cywilnym reguła wyrażona w art. 316 § 1 k.p.c., zgodnie z którą sąd bierze pod uwagę stan rzeczy z chwili zamknięcia rozprawy, doznaje wyjątku w postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, ze względu na jego szczególny, odwoławczy charakter. Prawidłowość (zgodność z prawem i zasadność) decyzji organu rentowego ocenia się na datę jej wydania” (tak na przykład Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 12 grudnia 2023 r., sygn. akt III USK 269/22).

W innym orzeczeniu Sąd Najwyższy precyzuje, że „co do zasady przyjmuje się, że do postępowania w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych nie stosuje się art. 316 § 1 k.p.c., aczkolwiek pogląd ten odnosi się w istocie do tych postępowań, których przedmiotem jest prawo do świadczeń ubezpieczeniowych. To w takich sprawach "stan rzeczy" badany jest na dzień wydania decyzji przez organ rentowy. Konwersja ta wynika z kontrolnych właściwości tego postępowania odrębnego, które wykluczają uwzględnianie zdarzeń występujących po wydaniu decyzji. Wspomniana zasada dotyczy jednak tylko decyzji deklaratoryjnych (takimi zaś są właśnie decyzje ustalające prawo do świadczeń ubezpieczeniowych lub odmawiające tego prawa). W przypadku decyzji konstytutywnych (a taką jest bez wątpienia decyzja w przedmiocie odstąpienia od żądania zwrotu należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń, stanowiąca wszak konsekwencję wcześniejszego prawomocnego potwierdzenia, że świadczenie zostało nienależnie pobrane, a zatem mająca prawotwórczy charakter) art. 316 § 1 k.p.c. znajduje natomiast zastosowanie” (patrz postanowienie z dnia 28 listopada 2023 r., sygn. akt III USK 359/22).

W sprawach o świadczenia emerytalno-rentowe Sąd może przyznać świadczenie po spełnieniu wszystkich przesłanek

Należy jednak zauważyć, że do powyższej reguły stosuje się pewien wyjątek. Otóż, jak wynika z orzecznictwa „w postępowaniu z zakresu ubezpieczeń społecznych zasadą jest, że sąd ocenia legalność decyzji według stanu rzeczy istniejącego w chwili jej wydania, jednakże w pewnych sytuacjach może przyznać ubezpieczonemu świadczenie emerytalno-rentowe, jeżeli warunki je uzasadniające zostały spełnione po wydaniu zaskarżonej decyzji. Mianowicie, jeżeli ustali, iż jedyna przyczyna odmowy przyznania tego świadczenia ustała po wydaniu zaskarżonej decyzji, jest władny wydać wyrok przyznający świadczenie z datą spełnienia się wszystkich przesłanek koniecznych do nabycia prawa do tego świadczenia” (patrz Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 20 maja 2021 r., sygn. III AUa 158/21). W innym orzeczeniu wskazano, że dopuszcza się „w drodze wyjątku, że sąd ubezpieczeń społecznych, przy zastosowaniu art. 316 § 1 k.p.c., kierując się względami ekonomii procesowej może wyjątkowo zmienić decyzję organu rentowego i przyznać prawo do świadczeń z ubezpieczeń społecznych, jeżeli podstawą odmowy przyznania świadczenia w postępowaniu przed organem rentowym było niespełnienie któregoś z wymaganych prawem warunków, a w toku postępowania sądowego warunek ten został niewątpliwie spełniony (np. gdy osoba ubiegająca się o emeryturę osiągnęła wiek emerytalny po wniesieniu odwołania)” (patrz Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 27 listopada 2019 r., sygn. III AUa 558/19). Warto jednak w tym zakresie zaznaczyć, przywołując stanowisko Sądu Apelacyjnego w Białymstoku, że w takiej wyjątkowej sytuacji sąd „jest władny wydać wyrok przyznający świadczenie z datą spełnienia się wszystkich przesłanek koniecznych do nabycia prawa do tego świadczenia” (patrz wyrok z dnia 20 maja 2021 r., sygn. III AUa 158/21), co oznacza w istocie, że świadczenie będzie ubezpieczonemu przysługiwać od innej daty, niż wynikałaby ona z decyzji.

Konkludując należy wskazać, że jakkolwiek w celu uzyskania świadczenia z ZUS lub innego organu rentowego należy co do zasady spełniać wszystkie niezbędne przesłanki na dzień złożenia wniosku, to w pewnych sytuacjach istnieje możliwość uzupełnienia warunków koniecznych dla jego przyznania w trakcie postępowania sądowego wywołanego odwołaniem od decyzji, co następnie sąd winien wziąć pod uwagę wydając orzeczenie.